تبادل لینک هوشمند 1- قالبهای کهن
در قالبهای کهن، شعر از تعدادی مصراع هموزن تشکیل می شود. موسیقی کناری نیز همواره وجود دارد و تابع نظم خاصی است.
هر قالب، فقط به وسیله نظام قافیه آرایی خویش مشخّص می شود و وزن در این میان نقش چندانی ندارد. از میان بی نهایت شکلی که می توان برای قافیه آرایی داشت، فقط حدود چهارده شکل باب طبع شاعران فارسی قرار گرفته و به این ترتیب، قالبهای شعری رایج را پدید آورده است.
الف) قصیده
شعری است بر یك وزن و قافیه با مطلع مصّرع درباره ی موضوع و مقصودی خاص همچون ستایش یا نكوهش ، تهنیت یا تعزیت ، شكر یا شكایت ، فخر یا حماسه ، پند و حكمت یا مسائل اجتماعی و اخلاقی و عرفانی ، در حداقل پانزده ، شانزده بیت و به طور متوسط از بیست تا هفتاد هشتاد بیت . كمی یا زیادی بیت ها ی قصاید بستگی دارد به اهمیت موضوع ، قدرت و قوت طبع شاعر ونوع قافیه و اوزان شعری . از همین روست كه در دیوان شاعران قصیده سرا به قصیده های كمتر از بیست بیت یا متجاوز از 170 یا 200 بیت برمیخوریم .
قصیده از حیث مضمون و محتوا ، از آغاز تا امروز ، دستخوش دگر گونی هایی شده است كه میتوان به اجمال آن را چنین بیان كرد :
الف) در روزگار سامانیان اغلب ، مدح و ستایش در حد اعتدال و مبالغه های شاعرانه بود ؛
ب) در دوران غزنویان و سلجوقیان ، مدح و ستایش سلاطین ووزارا و امرا در قصاید با تملق و چاپلوسی به حد غلو ، و افراط در طرح تقاضا به حد سوال و تكدی همراه بود ؛
ج) ناصر خسرو ، با ایجاد تحول و انقلاب در مضمون قصیده ، آن را در خدمت توجیه و تبیین مبانی اعتقادی آیین اسماعیلیان در آورد ؛
د) سنایی قالب قصیده را به مضامین دینی و عرفانی و زهدیات و قلندریات تخصیص داد و شیوهی او به وسیله عطار ، شمس مغربی ، اوحدی ، خواجو ، جامی و دیگران دنبال شد ؛
هـ) سعدی و به تبع او سیف فرغانی قصیده را بیشتر در استخدام طرح مسائل اخلاقی و اجتماعی در آوردند؛
و) ار دوران مشروطیت به این سو ، قصیده بیشتر در خدمت مسائل سیاسی و اجتماعی و میهنی وملی وستایش آزادی قرار گرفت و در تهییج عواطف و احساسات و تنویر افكار جامعهی كتابخوان نقش بسزایی داشت . شاخص ترین قصاید از این نوع را می توان در دیوان ملك الشعر ای بهار سراغ گرفت .
نمودار قافیه ها:
-------------------- × ------------------- × مطلع
-------------------- ------------------- ×
-------------------- -------------------× تغزل و تشبیب
-------------------- -------------------×
-------------------- -------------------× تخلص(گریزشاعر)
-------------------- -------------------× تنه اصلی قصیده
-------------------- -------------------×
-------------------- -------------------×
-------------------- -------------------× مقطع (تخلص شاعر)
ب)مثنوی
اشعاری است بر یك وزن كه هر بیت آن دارای قافیه ی مستقل است ، یعنی دو مصراع هر بیت هم قافیه است . چون هر بیت آن مستلزم دو قافیه است ، یا هر دو مصراع ابیات مقفاست ، به آن مثنوی گفته اند .
تعداد ابیات مثنوی محدود نیست و به همین دلیل از آن برای به نظم در آوردن تواریخ ، قصص و افسانه های طولانی استفاده می شود .
برای داستان های حمــــاسی و تاریخی : شاهنامه فردوســــــی و گرشاسب نامه اسدی طوسی
برای داستان های عاشقانه یا صوفیـــــــانه : خسرو شیرین و لیلی و مجنون و سلامان و ابسال
برای طرح آموزه های عرفانی : حدیقه الحدیقه و منطق الطیر و مثنوی مولوی
برای طرح مطالب تعلیمی و اخلاقی : بوستان
نمودار قافیه ها:
----------------------- + ---------------------- +
----------------------- × ---------------------- ×
----------------------- = ---------------------- =
ج)غزل
غزل
غزل در لغت به معنی حدیث عشق و عاشقی گفتن است وصف درونی شخص است ، و در اصطلاح شعرا اشعاری است بریك وزن و قافیه با مطلع مصرع ، كه تعداد ابیات آن به طور متوسط از پنج تا دوازده بیت و گاهی تا حدود شانزده وبندرت نوزده و بیست است ؛ لكن كمتر از پنج بیت را می توان غزل ناتمام نامید . (در دیوان وحشی بافقی ، كلیم كاشانی و صائب غزلهای سه چهار بیتی بسیار به چشم می خورد .)
نمودار قافیه»ها:
------------------------- + ------------------------- +
------------------------- ------------------------- +
------------------------- --------------------------+
د)قطعه
شعری است بر یك وزن و قافیه بدون مطلع مصرع، در دو بیت. بیشتر در زمینه ها و مضامین اخلاقی، تربیتی و اجتماعی . قطعه را از آن روی قطعه گفته اند كه گویی بخشی یا قسمتی از یك قصیده است . علاوه بر اختلاف در پیام و مضمون ، تفاوت دیگر قطعه با قصیده در این است كه قصیده دارای مطلع مصرع است و قطعه چنین نیست . ابن یمین یكی از معروف ترین شاعران قطعه سرای فارسی است .
نمودار قافیه ها:
------------------------ ----------------------- +
----------------------- ----------------------- +
------------------------ ----------------------- +
ترجیع بند
مجموعه ابیاتی است ( حدود 5 تا 20 بیت ) یا می توان گفت غزل هایی است كه به وسیله ی یك بیت ثابت مصرع ( بیت ترجیع ) به هم وصل شده باشند .
نمودار قافیه ها:
------------------------ + ------------------------- +
------------------------ ------------------------- +
------------------------ ------------------------- +
------------------------ --------------------------×
------------------------ --------------------------×
------------------------- -
------------------------- -
ه)تركیب بند
تركیب بند مانند ترجیع بند است جز این كه بیت تركیب متغیر است نه با بیت ثابت و نه با بیت تركیب از نظر قافیه هماهنگی دارد و نه با بیت های دیگر تركیب.
از تركیب بند های معروف ادبیات فارسی، تركیب بند جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی است در مدح پیغمبر اكرم كه چنین آغاز می شود :
ای از بر سدره شاهرات
وی قبه ی عرش تكیه گاهت
و دیگر تركیب بند معروف دوازده بندی محتشم كاشانی در واقعه كربلا
و)مسمط
مسمط ، مجموعه چند مصراع هم قافیه ( بند مسمط یا تسمیط ) و یك مصراع مستقل قافیه ( رشته مسمط یا مصراع تسمیط ) است كه چند بار با قافیه های متفاوت تكرار می شود و در این تكرار ، آن مصراع های مستقل القافیه ، با هم هم قافیه هستند .
نمودار قافیهها:
----------------------- = ----------------------- =
----------------------- = ----------------------- =
-------------------------+
-------------------------× ------------------------×
-------------------------× ------------------------×
-------------------------+
به مسمط هایی كه بند مسمط و رشته ی مسمط آن ها ، مجموعا سه مصراع باشند مسمط مثلث می گویند ، همین طور به چهار مصراعی مسمط مربع و به پنج مصراعی مسمط مخمس وبه شش مصراعی مسمط مسدس می گویند . . بدین ترتیب مسمط حداقل مثلث و حداكثر مسدس است و معمولا هم ، ازنوع اخیر است .مانند مسمطات منوچهری كه همه مسدس است.
ز)مستزاد
در آخر هر مصراع شعری ( معمولا رباعی ، غزل و قطعه ) عبارات كوتاهی آورند كه با آن مصراع ها از نظر معنی متناسب باشد . از نظر قافیه هم باید با آن قالب شعری متناظر باشد . مثلا اگر قالب سمت راست غزل است ،طرف چپ هم طرح غزلی دارددر واقع کلمه ی مستزاد به معنی "زیاد شده" هم همین معنی را می دهد و علت نام گذاری این نوع شعر هم قطعه اضافه شده در پایان هر مصراع است.
"سنا" ح)رباعی ( چهار گانه ) شعری است در دو بیت با مطلع مصرع بر وزن «لا حول ولا قوه الا بالله» ، كه رعایت قافیه در دو مصراع بیت اول و مصراع چهارم الزامی و در مصراع سوم اختیاری است . انواع رباعی : رباعی عاشقانه : رباعیات رودكی رباعی صوفیانه ،: صوفیه بسیار به رباعی توجه داشته اند، مانند ابوسعید ابوالخیر و رباعیات عطار و مولوی . رباعی فلسفی :كه رباعیات منسوب به خیام و خواجه عبدالله انصاری . --------------------- + -------------------- + ---------------------- -------------------- + -------------------- + --------------------- + -------------------- + ---------------------- + ط)دو بیتی شعری است در دو بیت كه با رباعی در قافیه بندی یكی است ، اما در وزن با آن فرق دارد ، به عبارت دیگر شعری است با مطلع مصرع ، كه از حیث وزن ، محدودیت رباعی را ندارد ، البته بیشتر بر وزن« مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل» است . معروف ترین دوبیتی ها فارسی از زبان بابا طاهر عریان به لهجه ی لری است و تمام اشعار ی را كه به لهجه ی محلی سروده شده باشد ، ادبای قدیمی فهلویات ( پهلویات ) می گفته اند . دو بیتی هایی كه به نام بابا طاهر در فارسی مشهور شده اند به لهجه اصلی لری نیست بلكه آن ها را به صورت فارسی در آورده یا به فارسی نزدیك كرده اند : نمونه : دل عاشق بـــــه پیغامی بــسازه خــمار آلــوده بــا جامی بسازه مرا كیفیت چشم تو كـــافی است ریـــــاضت كش به بادامی بسازه ی)چهار پاره چهار پاره كه گاهی به غلط به آن رباعیات پیوسته می گویند قالبی است كه مقارن رواج شعر نو به وجود آمد و آن مركب از بند های دوبیتی است كه با هم افتراق قافیه و اتحاد معنی دارند . رایج ترین شكل آن این است كه فقط مصراع های زوج یا چپ قافیه داشته باشند : نمونه : كندوی آفتاب به پهلو فتاده بــــود زنبـــورهای نور ز گردش ریخته در پشت سبزهای لگدكوب آسمان گلبرگ های سرخ شفق تازه ریخته ک)مفرد هر شعری حداقل یک بیت دارد.
نمونه ی چند مستزاد
گیرم که ز مال و زر کسی قارون شد ---------- مرگ است زپی!
یا آن که به علم و دانش افلاطون شد ---------- کو حاصل وی؟
اندوخته ام ز کف همه بیرون شد ---------- کو ناله ی نی؟
ز اندیشه کونین دلم پرخون شد ---------- کو ساغر می؟
(مشتاق اصفهانی)
گر حاجت خود بری به درگاه خدا ---------- با صدق و صفا
حاجات ترا کند خداوند روا ---------- بی چون و چرا
ز نهار مبر حاجت خود در بر خلق ---------- با جامه ی دلق
کز خلق نیاید کرم وجود و عطا ---------- بی شرک و ریانمودار قافیه ها: (قافیه الزامی )
شكل گرافیكی: (قافیه اختیاری)
"مفرد" شعری تک بیتی است که شاعر تمام مقصود خود را در همان یک بیت بیان می کند.
"مفرد" یا همان "تک بیت" اغلب برای بیان نکته های اخلاقی به کار می رود.
در "مفرد" گاهی دو مصراع هم قافیه هستند و گاهی دارای قافیه نیستند.
بعضی از شعرا دارای تک بیت های زیادی هستند، مانند سعدی که در پایان دیوانش به تعداد زیادی از این "مفرد" ها بر می خوریم که تحت عنوان "مفردات" تقسیم بندی شده اند.
بعضی گفته اند که "مفرد" در واقع همان ضرب المثل است که به شعر بیان شده است.
نمونه هایی از مفرد:
پای ملخی نزد سلیمان بردن ----- زشت است ولیکن هنر است از موری
***
مردی نه به قوت است و شمشیر زنی ----- آن است که جوری که توانی نکنی
تضمین به طور کلی به این معنی است که قطعاتی از شعر شاعر دیگری را در داخل شعر خود بیاورند.
در بین شاعران قدیمی چون حافظ و سعدی و ... تضمین به این معنا بوده است که با ذکر اسم شاعر، مصراع یا بیتی از شعر او را در میان غزل یا قصیده خود بیاورند.
مثلاً سعدی غزلی دارد که این گونه شروع می شود:
من از آن روز که در بند تو ام آزادم ----- پادشاهم که به دست تو اسیر افتادم
و حافظ در غزلی مصراع اول این غزل را به این صورت تضمین کرده است.
زلف بر باد مده تا ندهی بر بادم ----- ناز بنیاد مکن تا نَکَنی بنیادم
.
.
.
و در آخر، مصراع سعدی را تضمین می کند و می گوید:
حافظ از جو ر تو، حاشا که بگرداند روی ---- من از آن روز که در بند تو ام آزادم
اما تضمین در بین شعرای سده ی اخیر به این معنی است با شعری از شعرای قدیمی مسمطبسازند.
2- قالبهای نوین
تا اوایل قرن حاضر هجری شمسی ،شاعران ما دو اصل کلی تساوی وزن مصراعهای شعر و نظم ثابت قافیه ها را رعایت کرده اند و اگر هم نوآوری در قالبهای شعر داشته اند، با حفظ این دو اصل بوده است. در آغاز این قرن، شاعرانی به این فکر افتادند که آن دو اصل کلّی را به کنار گذارندو نوآوری را فراتر از آن حدّ و مرز گسترش دهند. شعری که به این ترتیب سروده شد، شکلی بسیار متفاوت با شعرهای پیش از خود داشت.
در این گونه شعرها، شاعر مقیّد نیست مصراعها را وزنی یکسان ببخشد و در چیدن مصراعهای هم قافیه، نظامی ثابت را ـ چنان که مثلاً در غزل یا مثنوی بود ـ رعایت کند. طول مصراع، تابع طول جمله شاعر است و قافیه نیز هرگاه شاعر لازم بداند ظاهر می شود. در این جا آزادی عمل بیشتر است و البته از موسیقی شعر کهن بی بهره است.
پدیدآورنده جدی این قالبها را نیما یوشیج می شمارند،. البته پیش از نیما یوشیج نیز اندک نمونه هایی از این گونه شعر دیده شده است، ولی نه قوّت آن شعرها در حدّی بوده که چندان قابل اعتنا باشد و نه شاعران آنها با جدّیت این شیوه را ادامه داده اند.
نوگرایی نیما و پیروان او، فقط در قالبهای شعر نبود. آنها در همه عناصر شعر معتقد به یک خانه تکانی جدّی بودند و حتّی می توان گفت تحوّلی که به وسیله این افراد در عناصر خیال و زبان رخ داد، بسیار عمیق تر و کارسازتر از تحوّل در قالب شعر بود.
شاعران کهن سرا می کوشیدند نظام موسیقیایی را حفظ کنند هرچند در این میانه آسیبی هم به زبان و خیال وارد شود و شاعران نوگرا می کوشند آزادی عمل خویش در خیال و زبان را حفظ کنند هرچند آسیبی متوجه موسیقی شود. پس می توان گفت پیدایش شعر نو، ناشی از یک سبک و سنگین کردن مجدّد عناصر شعر و ایجاد توازنی نوین برای آنها بوده است.
الف)قالب نیمایی
شکل نیمائی که به آن شعر آزاد گویند.
نیمایی شعری است با وزن عروضی منتها ارکان آن مانند شعر سنتی محدود به دو و سه و چهار رکن نیست و قافیه جای منظم و مشخصی ندارد. اشعار نیما و اخوان و فروغ و سپهری و بیشتر شاعران نو پرداز بدین شکل است.
ب)شعر آزاد
شکل شاملوئی که بدان شعر سپید گویند. این نوع از شعر وزن و آهنگ دارد منتها عروضی نیست و قافیه در آن جای ثابتی ندارد. اغلب شعرهای احمد شاملو چنین است:
نمونه ای از شعر احمد شاملو:
"سرود برای مرد روشن که به سایه رفت"
قناعت وار
تکیده بود
باریک و بلند
چون پیامی دشوار
در لغتی
با چشمانی از سؤال و عسل
و رخساری بر تافته از حقیقت و باد
مردی با گردش آب
مردی مختصر
که خلاصه خود بود
خر خاکی های در جنازه ات به سوء ظن می نگرند
***
ج)شعر سپید
شعر موج نونه تنها وزن عروضی ندار بلکه آهنگ و موسیقی آن حتی مانند شعر سپید هم مشخص نیست و در حقیقت فرق آن با نثر در معنای آن است.
در شعر سپید تشبیهات و استعارات با زبان شعر بیان می شود و جز لطافت و تاثیرگذار معنوی، در ظاهر فرقی با نثر ندارد.
نظرات شما عزیزان:
سلام دوست نازنینم ... با شروع به کار این انجمن مجازی من از شما و دوستانتان تقاضای همکاری صمیمانه رادارم ... یادت نررررره به همه بگو مطالب آماده کنن...فدات
موضوعات مرتبط: انواع قالبهای شعر ، ،